Borsada Açığa Satış Nedir? Borsada Açığa Satış Nasıl Yapılır?

Borsada açığa satış (short selling*) ve kaldıraçlı işlem, yatırımcının sahip olmadığı hisse senetlerini ödünç alarak satışı gerçekleştirdiği bir işlemdir. Bu işlem, yatırımcının hisse fiyatlarının düşeceğini öngörmesi durumunda kâr elde etme stratejisidir. Açığa satış işlemi sırasında, yatırımcılar varlıkları ödünç alır ve daha sonra fiyatların düştüğü bir noktada geri alarak aradaki farkı kâr olarak elde etmeyi hedeflerler. Ancak, bu strateji risk içerir ve ödenmiş sermaye ile varlıklar arasında dikkatli bir denge kurulmasını gerektirir. Açığa satışın nasıl yapıldığını ve bu sürecin borsa üzerindeki etkilerini anlamak, başarılı bir yatırım stratejisi geliştirmek için önemlidir.

Borsada Açığa Satış

Açığa Satış veya Kaldıraçlı İşlem Nedir?

Açığa satışta, biz bir varlığın fiyatının düşeceğini düşünüyorsak, bu döviz kuru veya borsada bir hisse senedi olabilir, elimizde olmayan pozisyonu satarız. Eğer biz satış işlemini yaptıktan sonra fiyat düşerse daha düşük fiyatla o hisseyi alıp yerine koyma fırsatı elde ederiz. Böylece, 10 liraya sattığımız hisse 8'e düşünce, 8'den alıp yerine koyarız ve karımız 2 TL olur. Kısaca açığa satışın mantığı budur ve fiyatının düşeceği düşünülen varlıklarda spekülatörler açığa satış yaparlar.

Açığa Satış Yöntemleri Nelerdir?

Ülkemizde, özellikle borsa için, açığa satış veya kaldıraçlı işlem yapabileceğimiz iki farklı enstrüman vardır. Döviz için farklı enstrümanlar da kullanılabilir, ama biz daha çok borsa ağırlıklı konuşacağız.

Vadeli işlemler borsası (VİOP)'nı kullanarak ya da borsada ödünç alarak açığa satış yapabiliriz.

Vadeli İşlemler Borsası (VİOP) ile Açığa Satış

Vadeli işlemler borsası, yani VİOP'ta, belli bir teminat yatırırız. Bu teminat oranları borsa tarafından ilan edilmiştir. Örneğin, şu kontratı almak istiyorsan 500 lira, 1000 lira teminat yatırman gerekir. Bu oran genellikle %7 ile %15-20 arasında değişir, yani 100 bin liralık bir pozisyon alacaksak yaklaşık 15-20 bin lira yatırmamız gerekir. Böylece, eğer pozisyon zarara düşerse teminattan kesinti yapılır ve gelecekteki bir tarih için işlem yapılır. Örneğin, Temmuz ayı başındayız, 31 Temmuz için vadeli işlemler borsasında Dolar alabiliriz. Eğer bu pozisyonu alırsak 31 Temmuz'da o Dolar'ı belli bir fiyattan sabit olarak almayı garantilemiş oluyoruz. Eğer 31 Temmuz'daki fiyat aldığımız günkü fiyattan daha pahalıysa kar ederiz, daha düşükse zarar ederiz.

Vadeli işlemler borsasında işlemler yapılırken pozisyonun alıcı ve satıcı tarafı vardır, yani biz eğer bir Dolar alıyorsak bir tarafın da Dolar satması gerekiyor. Borsada bir hisseyi alırken nasıl bir fiyat giriyoruz ve karşı taraftan biri de bizim fiyatımızı kabul ediyorsa işlem gerçekleşiyor, vadeli işlemler borsasında da temel işlem tarzı aynıdır.

VİOP'ta Açığa Satış İşlemi Nasıl Yapılır?

VİOP'ta açığa satış veya kaldıraçlı işlem nasıl yapılır? VİOP'ta BIST 30'daki hisseler ya da BIST 30 dışındaki belli başlı önemli hisseler alınıp satıldığı gibi döviz kurları ya da altın da alınıp satılabiliyor. Tabii her bir kontratın belli bir tarihi vardır. Aşağıdaki örnekte, 31 Ocak 2024 tarihi itibariyle bu kontratın işlemini görüyoruz. 

Her kontratta büyüklük değişir. Döviz kontratlarında genelde 1000 pay, hisse senedi kontratlarında 100 pay olur. Yani bir Dolar kontratı alıyorsak aslında 1000 Dolar alıyoruz ya da bir Dolar kontratı satıyorsak 1000 dolar satıyoruz.

1 Temmuz 2023 tarihi itibariyle Dolar kurunu 26,05 TL olarak kabul edelim. Kontratın kuru ise 29,60 TL. Niye bu farklı, çünkü 5 ay sonrası için konuşuyoruz. Bu 5 ay boyunca Türkiye'de enflasyon olacak ve Dolar'ın da yükseleceği beklentisi olduğu için haliyle bugün 5 ay sonraki fiyatıyla almak mümkün değil.

Eğer açığa satış yaparsak, yani 31 Ocak 2024 için Dolar kontratını 29,60 TL'ye sattığımızı düşüneli ve açığa satış işlemi gerçekleşti. 31 Ocak 2024 tarihi geldiğinde bu sözleşme sona erecektir ve eğer o tarihte Dolar kuru 27,60 TL olursa, yani biz zaten Dolar'ın düşmesine oynamıştık ve haklı çıktık, 2 TL kar ettik. Tam tersi oldu ve beklediğimizden daha fazla yükseldi Dolar, açığa satış yapmıştık, 29,60 TL'ye sattığımız kontrat 31,60 TL'ye çıkınca 2 TL zarar ettik.

VİOP'taki işlemlerde fiyatlar, hisse senedi ve döviz kurundaki fiyatların anlık değişmesi gibi, günlük olarak bu kontratların bedelleri de değişir. Yani 29,60 TL olarak gördüğümüz rakam sürekli değişir.

Eğer biz Dolar kontratını 29,60 TL'ye sattıysak ve Dolar kuru düşmüşse bize her gün para gelir ya da biz kısa pozisyonu açtıysak, açığa satış yaptıysak Dolar kuru yükseldiyse teminatımızdan düşerler ve eğer aracı kuruma yatırdığımız teminat merkezi kayıt kuruluşunda yetersiz olursa o teminatı tamamlamamız gerekir. Tam tersi, pozisyonumuz kara geçtiyse sözleşme vadesi dolmadan da oradan para çekebiliriz. Yeter ki gerekli teminatı tutalım.

VİOP'ta kar ya da zarar günlük hesaplanır ve günlük olarak hesabınızdan ya düşürülür ya da eklenir. Böyle bir çalışma prensibi vardır.

VİOP'un Özellikleri

VİOP'ta yatırım yapmanın belli özellikleri vardır.

• VİOP'ta döviz kurları, altın, BIST 30 ve BIST 30 dışındaki belli başlı birkaç hisseye yatırım yapma fırsatımız vardır.
• Hem uzun vadeli hem kısa vadeli işlemler yapabiliriz, yani hem alım yapabilir hem satış yapabiliriz. Dövizde özellikle 1-2 yıla varan vadeler söz konusudur, fakat borsa, hisse senetleri ve BIST 30 endeksi ile ilgili, olarak 1-2 veya en fazla 6 aylık işlemler açılabilmekteyiz.
• Pozisyonu hem açarken hem de kaparken aracı kurum bizden belli bir komisyon alır. Komisyon oranı düşük görünse dahi aslında kaldıraçlı işlem yaptığımız için çok da düşük değildir. Sürekli işlem yapmak zorundayızdır, örneğin 1 aylık bir pozisyon aldık ve döviz uzun pozisyonu açtık. 1 ay sonra kapadık ve yeniledik. Böylece, bir daha komisyon oluştu ve hem açarken hem kaparken komisyon veriyoruz. Vadesini beklesek bile vadesi bittiğinde yine komisyon alınıyor.
• Bazı kontratlar ve sözleşmeler sığ olabilir. Dolar kuru için makas darken, belli bir hisse senedinin 6 ay sonraki kontratı için alış satış makası çok fazla olabilir. Örneğin, 6 liraya alıp 5 liraya satabiliyorsak arada %20 fark var. O yüzden, sığ kontratlarda işlem yapmak çok daha risklidir ve uzmanlık gerektirir.
• Bazı sözleşmelerde fiziki teslim geçerlidir. Örneğin, eğer hisse senedi aldıysak ve vade sonuna kadar o pozisyon kapamadıysak o hisse senedini teslim almamız gerekiyor ya da hisse senedini açığa satış yaptıysak ve vade sonunu beklediysek ve pozisyonu hiç kapamadan vade de bittiyse, hesabımıza o hisse senedini alıp bu şekilde devretmemiz gerekir. Yani, fiziki bir alışveriş de gerçekleşmesi gerekir. Fakat döviz kurlarında veya altında böyle bir şey yoktur. Eğer pozisyonumuz karlıysa, kar zaten günlük olarak hesabımıza yatmaktaydı ve zarardaysa teminatımızdan aradaki fark çekilmekteydi, vade sonunda o döviz alışverişi ya da altın alışverişi gerçekleşmez.
• Pozisyonunuz zarar ederse teminatı tamamlamanız gerekir. Örneğin, bugün dövizi açığa sattık, elimizde olmayan dövizi sattık, yarın döviz yükseldi. Aslında belki 1 yıl vadeli döviz kontratı satmıştık, yani 2023 yılındayken 2024 yılı için satmıştık. Fakat eğer yarın pozisyonumuzun zararı düşerse ve yeterli teminatımız aracı kurumda yoksa aracı kurum bize "marjin call" adı verilen bir uyarı ile teminatımızın yetersiz olduğunu ve ya teminatın tamamını ödememizi ya da pozisyonumuzun kapatılacağnı söyler. O nedenle, ya nakit koymamız gerekir ya da pozisyonumuzun kapanmasına razı oluruz.

VİOP'ta yatırım yaparken yukarıda saydığımız temel özellikler söz konusudur.

Borsada Ödünç Almak

Açığa satışta veya kaldıraçlı işlemde bir diğer yöntem ise borsada ödünç almaktır. Aracı kurumunu ararız ve yetkili müşteri danışmanımızı isteriz. Danışmanımıza seçtiğimiz bir hisseyi açığa satmak istediğimizi ve bizim yerimize bunu ödünç alın deriz. Danışman bize bir günlük mü yoksa bir haftalık mı ödünç alacağımızı sorar. Bunun da döndüğü özel bir piyasa vardır. Örneğin, bir haftalık deriz. Bizim yerimize ödünç alma talebini iletir ve ödünç veren başka bir yatırımcı varsa ondan ödünç alma işlemini gerçekleştiririz.

Tabii her isteğin belli bir kirası vardır. Hisse sahipleri ödünç verirken belli bir kira isterler. Örneğin, 100 bin liralık hisse verirlerse yıllık %5 kira isterler. Ödünç alan kişinin de bu kirayı ödemesi gerekir. Yani biz ödünç alan olarak hem hisseyi 5 gün sonra geri vermek zorundayız hem de o 5 günlük kirasını hisse sahibine ödemek zorundayız. Hisse sahibi aslında hisseyi ödünç veriyor ve bir hafta sonra geri alıyor. O arada da kira bedelini de almış oluyor. Ödünç veren için kiralamak karlı bir operasyondur.

Ödünç süresi dolunca alıp yerine koymamız gerekir. Açığa satış yapanların "kıstırma" denilen bir söylemi vardır. Eğer bir hissede çok fazla açığa satış yapan varsa bazı manipülatörler o hisse fiyatını yukarı çekerler. Açığa satış yapanlar zarara girdiği için pozisyonu kapamaları gerekir ve ciddi zararlar oluşur. Geri alıp koymaları gerektiği için de hisse fiyatını iyice yukarı çekerler, yani tam tersi bir hareket olur. O yüzden, ödünç almak risklidir ve kira bedelini de ödememiz gerekir.

Açığa Satış Yapmak ve Vadeli İşlemleri Kullanmak Mantıklı Mıdır?

Açığa satış yapmak, kaldıraçlı işlem veya vadeli işlemleri kullanmak mantıklı mıdır? Genel olarak kaldıraçlı işlemler kumara yakın bir durum oluşturur, çünkü elimizde 100 lira varsa 1000 liralık oynarız. Normalde elimizdeki para kadar oynasak ve yatırım yaptığımız hisse %30 düşerse biz %30 zarar ederiz. Ancak, elimizde 100 lira varken biz 1000 liralık oynarsak ve hisse senedi %10 düşerse tüm paramızı kaybederiz. %10'luk bir hareket bizi tamamen bitirir. O yüzden, kaldıraçlı işlem veya açığa satış yapmak oldukça ters tepebilir.

Genel olarak başarılı yatırımcıları incelediğimizde vadeli işlemleri çok kullanmadıklarını görürüz. Özellikle Amerika'da 20-30 yıllık dönemlerde büyük başarı sağlamış fonlara baktığımızda genelde vadeli pozisyonlarının pek olmadığını görürüz. Olsa bile oldukça kontrollü bir şekilde, örneğin aynı anda 50 tane hisseyi alıp 50 tane hisseyi satarken tek bir hissedeki manipülasyondan etkilemeyecek şekilde özel bir risk yönetimi gerçekleştirirler.

Diğer yandan bazı profesyonel fon yöneticilerinin açığa satış işlemlerinde ciddi zarara uğradığına da tanıklık ediyoruz. Örneğin, bir fon yöneticisi Tesla'nın hisse fiyatının çok pahalı olduğunu düşünerek açığa satmıştı. Fakat Tesla fiyatı daha da yukarıya gidince zarar etti. Ayrıca, 2021 yılında "GameStop" olayı yaşanmıştı. Aslında GameStop şirketinin işleri bozuluyordu ve hisse fiyatının düşmesi gerekiyordu. Çok fazla kişi o hisseyi açığa satmıştı, fakat manipülasyon yaptılar ve hisse fiyatını yukarı çektiler. Açığa satış yapanların ciddi zarar etmelerine neden oldular. Sonra bu açığa satış yapanlar bu hisseyi yukarıdan almaları gerekti ve hisse fiyatını daha da yukarı çekerek daha da çok zarara uğradılar. Birçok açığa satış yapan isim iflas etti.

Normalde açığa satış veya kaldıraçlı işlemler hisse fiyatlarının çok anormal şekilde yükselmesini ve manipülasyonları engelleyen, piyasa için çok avantajlı ve karlı bir durumdur. Fakat yatırımcılar açısından açığa satış yapmak çok risklidir, çünkü cebimizde 100 lira para varken hisse %100 düşerse 100 lira kaybederiz. Ancak, açığa satış yaparsak o 100 lira eğer 1000'e çıkarsa 1000 lira bile kaybedebiliriz. Yani açığa satışın kaybı sınırsızdır, kazancı da bellidir. Çünkü eğer bir hisseyi 100 lira açığa satış yapmışsak kazanabileceğimiz tutar maksimum 100 liradır. Ancak, fiyat 1000 liraya yükseldiyse o zaman 900 lira zarar edebiliriz.

*Açığa satışla ilgili olarak kullanılan terimler; açığa satmak, kısa pozisyon açmak, İngilizce olarak short pozisyon açmak, short selling veya short position'dır. Bunların hepsi aynı anlama geliyor.