Hisse senedi, bir şirketin sermayesine ortak olma hakkı sağlayan bir menkul kıymettir ve hissedarlara çeşitli haklar tanır. Bu haklar arasında ortaklık hakkı, kar payı hakkı, rüçhan hakkı, bedelsiz sermaye artırımı hakkı ve bilgi edinme hakkı bulunur. Hisse senetlerinin ekonomideki rolü büyük olup, fiyat çeşitleri, hisse senedi türleri (primli, primsiz, kurucu ve intifa senetleri) ile yatırımcılara farklı fırsatlar sunar. Hisse senedi ile ilgili temel kavramları anlamak, yatırım kararlarınızı daha bilinçli bir şekilde yapmanıza yardımcı olabilir.
Hisse senedi satın aldığınızda şirkete ortak olursunuz, yani şirketlerin sermayeleri karşılığında çıkardıkları kıymetli evraklara hisse senedi denir. Sizin alıp sattığınız şey gerçekten şirketin ortaklığını temsil etmektedir. Eğer borsada yatırım yapıp hisse senedi alıp satıyorsanız bu şirkete ortak olduğunuzu ve nelere bakmanız, nelere dikkat etmeniz gerekiyor gibi mantık çerçevesinde bakmalısınız. Başarmak ve kazanmak için bu mantıkta düşünmelisiniz.
Hisse senetlerinin standart bir getirisi yoktur. Bir şirketin hisse senedi bir yıl boyunca düşebilirken, diğerininki çok ciddi yükselebilir. Dolayısıyla, şirketlerin bilanço kazançlarına göre, yani ne kadar kazandığına ve yatırım kararlarına göre oldukça farklılık gösterebilir. Bir şirkete yatırım yaparken temel analiz yapmak, şirketin nasıl para kazanacağı gibi detayları öğrenmek ve bu noktada seçici olmak çok önemlidir.
Bir hisse senedi aldığınızda, hissedar olduğunuzda ne gibi haklarınız var? Biz genelde hisse senetlerini alıp satıp, karı da cebe atmak gibi bakıyoruz, ancak hissedarların bazı hakları vardır.
Ortaklık Hakkı: Bir şirkete ortak olduğunuzda eğer belli miktarda büyük oy alırsanız, örneğin hisse senetlerinin %20'sini elinizde tutuyorsanız, yönetime katılma hakkınız olur.
Kar Payı Hakkı: Şirket temettü veriyorsa o şirketin karını alma hakkınız vardır.
Rüçhan Hakkı: Kısaca pay alma hakkıdır. Mevcut hissedarların haklarını korumaktadır. Bir hisse senedinde bedelsiz sermaye artışı olduğunda, sizin elinizde de o hisseden varsa, o sermaye artışındaki ilk hisse senetlerini size verir. Örneğin, bir şirket bedelsiz sermaye artırımı kararı aldı ve yeni payı dağıtacağı gün ilk eski ortaklara hak tanır ve eski ortaklara ne kadar bedelli ne kadar bedelsiz sermaye artırımı yapıyorsa o kadar hisse dağıtır. Buna da rüçhan hakkı denir.
Bedelsiz Sermaye Artırımı Hakkı: Tasfiyeden pay alma hakkı
Bilgi Edinme Hakkı: Siz eğer bir şirketin hissedarıysanız şirketin yatırımcı i̇lişkilerine "Ben bu şirketin yatırımı ile ilgili bilgi almak istiyorum" dediğinizde şirket size bilgi vermek zorundadır. Bunu yapan yatırımcılar, bu şekilde bir şirkete araştırıp yatırım yapan araştırmacı kişiler, zaten hisse senedi piyasasında çok güzel kazançlar elde edecektir. Bu nedenle, bunu yapan yatırımcılar zaten gerçekten bu işi çözmüş kişilerdir.
Hisse senetlerinin ekonomik gelişmelerdeki katkısı çok büyüktür, çünkü hisse senetleri piyasa yolu ile şirketlere önemli miktarda özkaynak sağlamaktadır. Sadece Türkiye değil, yurtdışındaki piyasalardan da döviz geliyor. Bugün Türkiye'de çok kaliteli bir şirket olduğunda yurtdışındaki bir sürü fon ve sermayeder gelip o şirketin hisse senedini alıyor. Özellikle BIST 100 ve BIST 30'daki şirketlerimizin çok büyük yüzdesi yabancı fonların elindedir. Örneğin, dünyanın her yerinden çok büyük fonlar Apple ve Facebook (Meta)'un hissedarıdır. Bu nedenle hisse senetlerinin, ülkeye de çok ciddi kaynak sağladığını söyleyebiliriz.
Şirket bir yatırım yapmak istediğinde bir borca ihtiyaç duyar. Bu borcu bir bankadan faiz karşılığında alabilir, ancak boşu boşuna faiz ödemesi gerekecektir. Bu nedenle, sermayesinin karşılığında hisse senedi ihraç ediyor ve hissedarlarına bir borç ödeme yükümlülüğü yok. İlerleyen dönemlerde temettü dağıtabilir veya dağıtmayabilir. Dolayısıyla, siz hisse senedi satın alarak şirketleri çok ciddi bir yükümlülük kurtarıyorsunuz. İşletmeler de borçlanma yoluyla bu sağladığı kaynakları, yani finansman desteğini, ortadan kaldırıyorsunuz.
Özellikle birçok gelişmekte olan ülkenin sermaye pazarlarında istikrarı sağlayarak her yıl milyarlarca Dolar tutarında ülkeye döviz girmesini sağlayan en önemli şey hisse senedidir.
Nominal Fiyat: Bazı hesaplamalarda kullanılır. Bir istisna olmazsa BIST'teki her şirketin nominal fiyatı 1 TL'dir, yani bir hisse 1 TL'dir.
İhraç Fiyatı: Şirketler ihraç edildiği fiyattan halka açılır. Aracı kurum çalışır ve şirketin değerlemesini yapar. Örneğin, bir enerji şirketinin ilk halka açılış fiyatı 3 TL'dir ya da diğerinin 7 TL'dir gibi, bunlar ihraç fiyatıdır.
Piyasa Fiyatı: Diğer bir adı ile borsa fiyatı, sermaye piyasalarında (borsada) anlık satıldığı fiyattır.
Hisse senetlerinde bir de türler vardır. Bu türler; bedelli, bedelsiz, primli, primsiz, kurucu ve intifa gibi. Bunlar da yine haberlerde vesaire duyacağınız kavramlardır.
Özellikle yeni çıkarılan hisse senetlerinde eğer ödeme talep edebiliyorsa bedelli sermaye artırımı oluyor.
Ödeme talep edilmiyorsa, direkt özkaynaklardan karşılanıyorsa, yani şirket birikmiş karlarından hissedarlarına pay dağıtarak sermayesini büyütmeye çalışıyorsa, bedelsiz sermaye artırımı oluyor. Fakat şirketin özkaynağı yetersiz değil, yani daha fazla hissedarlardan para almaya ihtiyacı var ya da yeni hissedarlar bulmaya ihtiyacı var, şirkete para sokmaya ihtiyacı var, özkaynakları yetersiz yani kasasındaki para yetersiz, o zaman bedelli sermaye artırımı gerekiyor.
Primli ve primsiz hisse, eğer üzerindeki yazılı değer hisse senetlerinin i̇hraç edilen fiyatının üzerindeyse (nominal değerin, 1 TL) üzerindeyse primli, bu değerin altındaysa primsizdir. Çok önemli bir kavram değildir, çok fazla karşınıza çıkmaz.
Kurucu hisse senetleri, kuruluş hizmeti karşılığında verilen hisse senetleridir, ama bu hisse senedi sermayede bir pay temsili yoktur. Bu nedenle, o bildiğimiz haklar yoktur.
İntifa senedi, şirketlerin çeşitli hizmetler karşılığında alacak karşılığında belli kişilere verdiği sermaye payı temsil etmeyen hisse senetleridir.