Türkiye'de Finansal Piyasalar
Türkiye'de finansal piyasalar, serbest piyasa ve organize piyasalar olmak üzere iki ana kategoriye ayrılır. Organize piyasalar, menkul kıymetler borsası, Borsa İstanbul (BİST) ve Takasbank gibi yapılarla düzenlenirken, organize olmayan piyasalarda işlem gören varlıklar farklı bir işleyişe sahiptir. TCMB'nin açık piyasa ve döviz piyasası operasyonları, piyasaların likiditesini sağlarken, açık arttırma sistemleri ve vadeli işlemler piyasaları yatırımcılara geniş fırsatlar sunar. Bu yazıda, Türkiye'deki finansal piyasaların dinamiklerini daha yakından inceleyeceğiz.
Finansal piyasalarda örgütlenme dediğimiz biçime göre organize olmuş ve organize olmamış, yani serbest piyasa ya da tezgah üstü piyasa dediğimiz, bir kavram vardır. Organize piyasalar, devletin gözetimi ve denetimi olduğu piyasalardır.
Organize Piyasalar
Organize olmuş para piyasasının en önemli kuruluşları ticaret bankalarıdır. Sermaye piyasasının en önemli kurumu ise menkul kıymetler borsasıdır. Bu organize olmuş sermaye piyasalarında işlemlerin yapıldığı binalar, üyeler, yasalar, kurallar ve yönetenler bulunur. Diğer bir ifadeyle, bu menkul kıymet fiyatın oluşmasında ve el değiştirmesinde belli kurallar vardır. Bu kuralları da denetleyenler vardır. Organize olmuş piyasalarda menkul kıymetlerin işlem görebilmesi için bu menkul kıymetlerin borsaya kayıtlı olması gerekiyor.
Bildiğiniz gibi biz tahvil de alsak, hisse senedi de alsak Borsa İstanbul (BIST) üzerinden alıyoruz ve borsaya kayıtlı olmayan ya da kote olmayan dediğimiz menkul kıymetler ancak bu borsa dışında, yani organize olmamış piyasalarda veya tezgah üstü piyasalarda, alınıp satılabilir. Dolayısıyla, organize piyasanın en önemli fonksiyonu menkul kıymetlerin için bu süreklilik oluşturması ve yatırımcıların istediklerini istediği anda ellerinde bir menkul kıymet alma ya da satma hakkı verir. Bu hakkı verirken, bu fırsatı yaratırken belli kurallar çerçevesinde yatırımcıları de korur.
- TCMB Piyasaları (Açık piyasa, döviz piyasası vb.)
- Borsa İstanbul (BİST) Piyasaları (Pay piyasası, borçlanma araçları, VİOP, kıymetli madenler vb.)
- Takasbank piyasaları
Organize Olmamış Piyasalar
Organize olmamış piyasalar "tezgah üstü piyasalar" olarak da geçer. Tezgah üstü piyasalarda finansal varlıkların alım satımı yapıldığı belli bir mekan yoktur, yani herhangi bir yerde serbest piyasa oluşur ve bu piyasalarda tezgah üzerinden (pazar mantığı gibi) alınıp satıldığı yerler vardır.
Organize olmayan piyasaların işlemlerinin organize olmuş piyasalara göre en önemli farkı, organize piyasalarda işlemler açık arttırma ile yapılır. Yani bugün bir hisse senedi alıp sattığınızda orada açık arttırma mantığı vardır. Fiyatlar yükselir ve yüksek fiyatı verince alırsınız. Düşerken de aynı şekildedir. Organize olmayan piyasalarda fiyatlar açık arttırma ile değildir. Alıcı satıcının pazarlığı ile oluşur, yani tezgah üzerinde oluşur. Bunlara, bankalar arası repo, tahvil, Türk Lirası mevduatı ve döviz piyasası örneğini verebiliriz. Yine bu piyasalara örnek olarak altın piyasası da ekleyebiliriz.
- Bankalar arası piyasalar (TL, repo, tahvil, döviz piyasası)
- Altın piyasası
Bazı işletmeler özellikle bu finansal verilerin piyasada bilinmesini istemediği için organize olmayan piyasaları tercih ederler. Organize olmamış piyasanın en önemli sakıncası gözetim ve denetiminde boşluklar olmasıdır. Dolayısıyla, yatırımcıların riski artmaktadır. Risk ile birlikte getirileri de artar. Burada vaat edilen getiri fazladır, ancak özellikle Türkiye'de piyasalarda çok büyük riskler vardır. Bu nedenle, yaptığınız işlemlerin organize piyasalarda olması çok önemlidir.
Diğer taraftan organize olmamış piyasaların artısı, işlem maliyetlerinin düşük olmasıdır ve getiri fazladır. Ancak, özellikle borsaya yeni başlayan birisiyseniz organize piyasalarda işlem yapmanızı öneriyoruz.
Siz eğer yatırım yapacağınız hisseyi, şirkete adeta ortak oluyormuş gibi finansal araştırma yapmadan, mali tablolarını araştırmadan, sahibi kimdir, yönetim kurulundaki kişiler kimlerdir, geleceğe dair beklentisi nedir, yaptığı faaliyetlerden ne kadar kar ediyor gibi araştırmaları yapmadan şirketlere ortak olursanız elinizdeki kağıtlar çöp olabilir.
Alacağınız hissenin grafiğine baktığınızda 6 aydır fiyatı yükseliyor olabilir. Bir sürü de yatırımcı gelmiştir, ancak bir bakarsınız ki 5 günlük veya 1 haftalık grafik göremezsiniz. Bir anda o hisse borsada alınıp satılamıyor hale gelebilir. Yatırımcıların elindeki kağıtlar tam anlamıyla patlayabilir. Dolayısıyla, yatırım yaparken özellikle ilk kez yatırım yapıyorsanız ve ilk kez hisse senedi işlemi yapıyorsanız, özellikle BIST 100 içerisindeki hisseleri seçmeye gayret edin. Çünkü BIST 100 içerisindeki şirketler çok daha büyük ve güvenilir şirketlerdir. İnternet üzerinde de araştırma yaptığınızda detayları bulabileceğiniz şirketlerdir.
Organize piyasalarda işlem gören şirketlerin borsaya kote olması gerekiyor. Bunu da aracı kurum olarak BIST sermaye piyasasının nezlinde denetliyor. Bu denetleme yatırımcıları korumak amacıyla yapılır.